Besmele Fatiha’dan Bir Ayet midir ? Namaza Besleme ile mi Başlanır ?

İlim ehli surelerin başlarında geçen besmelenin ayet olup olmamasında ihtilaf etmişlerdir.

Onlardan bir grup; Neml suresi müstesna, besmele Kur’an’dan bir ayet olarak indirilmemiştir, besmele ne sırri ne de cerhi olarak okunmaz demiştir. Bu alimler mushafta bulunan besmelelerin, surelerin birbirinden ayırd edilmesi için yazılmıştır demiştir.

Bu kavil İmam Malik, el-Evza’i ve Abdullah bin Ma’bed ez-Zımani’den nakledilmiştir.

(el-Evsat 3.cilt syf 121)

Bu alimlerin delilleri zikredeceğim şu hadistir:

أن النبي وأبا بكر وعمر كانوا يفتتحون الصلاة بـالحمد لله رب العالمين

Enes (رضي الله عنه) dedi ki:

“Nebi, Ebu Bekr ve Ömer namaza ‘el-Hamdu lillahi Rabb’il-alemin (hamd, alemlerin Rabbi Allah’a aittir)’ ile başlıyordular”

(Sahih, el-Buhari 743)

İbn’ul-Munzir bu alimlerin bu hadisle istinbat ettiğini ve muhaliflerine de şöyle cevap verdiklerini söylemektedir ;

ولو كانت آية من فاتحة لبدءوا بها فإن ادعى مدع أنهم كانوا يسرون بسم الله الرحمن الرحيم قيل هذه دعوى غيب ولا يجوز إثبات خلاف ظاهر هذا الحديث إلا بخبر مثله

“(Bu kavli savunan ilim ehli dedi ki) Eğer o (besmele) Fatiha’dan bir ayet olsaydı, onlar (Allah Rasulü ve Hulefa-i raşidin) onun ile başlardı. Eğer bir mudde’i (kalkar) ve ‘onlar besmeleyi sırri okuyordular’ diye iddia ederse, (ona) ‘Bu gaybi bi da’vadır (iddiadır). Bu hadisin zahirinin hilafını, onun misli bir haber olmadan ispat etmek caiz değildir’ denilir”

(el-Evsat 3.cilt syf 122)

Onlardan diğer bir taife besmele Fatiha’dan bir ayettir ve namazda Fatiha’dan evvel okunur demişlerdir.

Bu kavil Ata, İmam Şafi’i, İmam Ahmed, İshak, Ebu Ubeyd ve İbn Mubarek gibi alimlerden nakledilmiştir.

Bu alimler bu hususta İbn Cureyc’in babasından, onun İbn Cubeyr’den, onun da İbn Abbas’tan naklettiği, şu rivayet ile ihticac etmişlerdir.

قال ولقد آتيناك سبعا من المثاني أم القرآن

Said bin Cubeyr (رحمه الله) dedi ki:

“O (İbn Abbas) ‘Andolsun ki ! Sana el-Mesani’den yedi (ayeti) verdik’ (Hicr 87’de geçen Seb’ul-Mesani için) Umm’ul-Kur’an’dır’ dedi”

(el-Evsat 3.cilt syf 123)

Bu alimler Fatiha suresi besmelesiz altı ayet olduğuna göre, besmele’de Fatiha’dan bir ayettir demiştir.

Yine bu alimlerin Ebu Hureyre, İbn Ömer, Muaviye bin Ebu Sufyan ve İbn Abbas gibi başka sahabelerden de delilleri mevcuttur.

كان النبي لا يعرف فصل السورة حتى تنزل عليه بسم الله الرحمن الرحيم

İbn Abbas (رضي الله عنه) dedi ki:

“Nebi surelerin faslını (nereden başlayıp nerede bittiklerini) bilmezdi, hatta onun üzerine ‘Bismillahi’r-rahmani’r-rahim’ (ayeti) ininceye (kadar)”

(Ebu Davud, es-Sunen 788)

Not: Rivayet Said’in kavli olarakta nakledilmiştir.

وقول أهل العراق في هذا أعجب إلي لحديث ابن عباس

Ebu Ubeyd dedi ki: “Bu hususta İbn Abbas hadisinden dolayı, Irak ehlinin kavli bana daha sevimlidir”

(el-Evsat 3.cilt syf 124)

Lakin besmeleyi ayet sayan alimler de, besmelenin cehri mi sırri mi okunacağı hususunda ihtilaf etmiştir.

Ahmed gibi bazı alimler hafi okunur demiş, buna Enes rivayetini delil zikremiş, onlar gizli okuyordular demiştir.

İmam Şafi’i gibi bazı alimler cehri okunur demiş ve Enes r.a rivayetini şöyle açıklamıştır;

إنما معنى هذا الحديث أن النبي وأبا بكر وعمر وعثمان كانوا يفتتحون القراءة الحمد لله رب العالمين أنهم كانوا يبدءون بقراءة فاتحة الكتاب قبل السورة وليس معناه أنهم كانوا لا يقرءون بسم الله الرحمن الرحيم

İmam Şafi’i (رحمه الله) dedi ki:

“Bu ‘Nebi, Ebu Bekr, Ömer ve Osman kıraati el-Hamdu lillahi Rabb’il-alemin’ ile açıyordular’ hadisin manası ; Onlar (Nebi ve hulefa) Kıraate sureden önce Fatiha ile başlıyordulardır. Bu (hadisin) manası, onlar besmeleyi okumuyordular değildir”

(Sunen, et-Tirmizi 246)

İmam Şafi’i’nin bu istinbatı çok güzeldir velakin zikredeceğim bu rivayet ile bu istidlale şöyle itiraz edilebilir.

صليت خلف رسول الله وخلف أبي بكر وخلف عمر وخلف عثمان لم يكونوا يستفتحون القراءة بـبسم الله الرحمن الرحيم

Enes (رضي الله عنه) dedi ki:

“Allah Rasulü, Ebu Bekr, Ömer ve Osman’ın ardında namaz kıldım, Onlar (Fatiha’dan önce) kıraati ‘Bismillahi’r-rahmani’r-rahim’ ile açmıyordular “

(Ebu Ya’la, el-Musned 3005)

Lakin şuna da şöyle cevap verilebilir.

Bu rivayet Katade’den farklı şekillerde nakledilmiştir.

Şu’be, Hişam, Ebu Avane, Eyyub, Said bin Ebi Arube, Hammad, el-Evza’i ve Hemmam’dan, onlar Katade’den ‘el-Hamdu…’ ile başlıyordular lazfıyla nakledilmişken, yine onlardan, onlar Katade’den ‘Besmele’yi okumazdılar’ lafzıyla da nakletmiştir. Kimileri de ‘Besmele’yi cehri olarak okumazdılar’ lafzıyla nakletmiştir.

Hakeza Katade dışında da farklı farklı lafızlarla nakledilmiştir.

İmam Darekutni bu rivayetin bütün yollarını zikretmiş ve ıdtırab olduğunu söylemiştir.

(el-İlel’ul-Varide 12.cilt syf 206)

Bu rivayette – Allah en doğrusunu bilendir – Katade bazen ma’nen rivayet etmiş olabilir.

Ya’ni bu rivayet aslında ‘el-Hamdu (Fatiha) ile başlıyordular’ olabilir. Sonradan buradan çıkan, ‘Besmeleyi okumuyordular’ ya da ‘Cehri okumuyordular’ şeklindeki fehim, ma’nen rivayet edilmiş olabilir.

İmam Buhari ‘el-Hamdu…’ ile başlıyordular rivayetini tercih etmiştir.

Bundan dolayı Tirmizi’nin naklettiği İmam Şafii’nin istinbatı, çok güzeldir. Ya’ni el-hamdu/Fatiha ile başlamak, besmelenin terki anlamına gelmez, çünkü besmele Fatiha’dandır.

Bunların hepsinde bir genişlik vardır.

Allah en doğrusunu bilendir.

Şura’nın Babası Mes’ud